Στα 1833-1834 γράφεται ο «Κρητικός», σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα, κατά την παράδοση του "Ερωτοκρίτου". Ο Σολωμός είχε παρακολουθήσει την εξέλιξη της Επανάστασης στη Μεγαλόνησο. Το καλοκαίρι του 1823 οι Τούρκοι, στην προσπάθειά τους να καταστείλουν την εξέγερση, προχώρησαν από την Αγία Βαρβάρα στη Μεσαρά και χτύπησαν ανεπιτυχώς το λεγόμενο «Σπήλαιο του Λαβυρίνθου», όπου είχε καταφύγει πλήθος Χριστιανών. Τον Μάρτιο του επομένου έτους εισέβαλαν και στα Σφακιά. Οι Κρητικοί, κυρίως άμαχοι, αλλά και αγωνιστές, άρχισαν να φεύγουν από τη δυτική Κρήτη με καΐκια και άλλα πλοία, προσπαθώντας να σωθούν στα αγγλοκρατούμενα Κύθηρα και στην Πελοπόννησο.

Ο Σφακιανός οπλαρχηγός Στρατής Βουρδουμπάς αφηγείται σε επιστολή του ότι τα κρητικά καΐκια ξεκίνησαν από το Λουτρό Σφακίων, αλλά συνάντησαν, στην Ελαφόνησο, τον τουρκικό στόλο που με κανονιοβολισμούς τα υποχρέωσε να γυρίσουν στην ακτή. Εκεί, όπως γράφει και ο ιστορικός Ψιλάκης, οι Τούρκοι έσφαζαν τους γέρους, τις γριές, τα παιδιά, και αιχμαλώτιζαν τους υπόλοιπους. Τα καΐκια, αν δεν βυθίζονταν από τα κανόνια, κινδύνευαν και από το Κρητικό Πέλαγος, ιδιαίτερα τρικυμιώδες στην εποχή των γεγονότων, τον μήνα Μάρτη. Ο Σολωμός ήταν άριστα πληροφορημένος για όλα: αναφέρει ονομαστικά τη μάχη του Λαβυρίνθου, τις σφαγές, τα ναυάγια. Αναπολεί την πατρίδα των προγόνων του, την Κρήτη, τον Ψηλορείτη.
Στο ποίημα, ένας νέος Κρητικός και η αρραβωνιαστικιά του ναυαγούν κοντά σε ακτές με ψηλά βουνά (της Πελοποννήσου), που αντιλαλούν τους κεραυνούς. Τα γεγονότα τα αφηγείται ο ίδιος, ύστερα από χρόνια. Ορκίζεται ότι θα πει την αλήθεια, «μα την ψυχή» της κοπέλας του, κι αυτό τον κάνει να μεταφερθεί νοερά σ' ένα απώτατο μέλλον, στην ημέρα της Δευτέρας Παρουσίας, όταν θα ξανασυναντήσει τη νέα. Μετά την παρέκβαση αυτή συνεχίζει τη διήγηση. Κολυμπούσε προσπαθώντας να σώσει την αρραβωνιαστικιά του και να φτάσουν στην παραλία. Ξαφνικά, μια οραματική γυναικεία μορφή, ντυμένη με το φως του φεγγαριού, παρουσιάζεται πάνω στη θάλασσα που ησυχάζει. Ο νέος θυμάται τη δυστυχία του: οι Τούρκοι αιχμαλώτισαν τα αδέλφια του, βίασαν και έσφαξαν την αδελφή του, σκότωσαν τον πατέρα και τη μητέρα του. Το μόνο που θέλει τώρα είναι να σώσει την αγαπημένη του. Η οραματική μορφή δεν απαντά, δακρύζει, τον κοιτάζει, χαμογελά και εξαφανίζεται, ενώ ακούγεται μια υπερφυσική μουσική. Το δάκρυ έχει πέσει στο χέρι του και από τότε η ζωή του θα αλλάξει: δεν θα είναι πια πολεμιστής. Συνεχίζει την προσπάθεια, κολυμπά και τέλος φτάνει στην ακτή, αλλά η νέα έχει πεθάνει. [...]