Ο Θεόφιλος Καΐρης έζησε στο μεταίχμιο της νεοελληνικής ιστορίας. Πήρε δραστήριο μέρος στον αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδας του από τον οθωμανικό ζυγό. Δοκίμασε την απογοήτευση, την πικρία της κάμψης των μετεπαναστατικών χρόνων. Πάλεψε με σθένος στις επάλξεις του αγώνα για την πνευματική αναγέννηση του λαού του επιθυμώντας να ανοίξει νέους δρόμους στη νεοελληνική σκέψη, να τη φέρει σε επαφή με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη, μετέχοντας ενεργά, μαζί με άλλους πρωτοπόρους πνευματικούς ανθρώπους, στη διαμόρφωση του πνευματικού εκείνου κλίματος που ονομάζουμε Νεοελληνική Αναγέννηση ένα κίνημα που έχει βαθιά τις ρίζες του στη νεοελληνική μας ιστορία, στη νεοελληνική κοινωνία, ένα κίνημα καθαρά ελληνικό, που συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στον μεγάλο Ξεσηκωμό.
Δέχτηκε την ακτινοβολία της Γαλλικής Επανάστασης, γαλουχήθηκε με τις αρχές και τα συνθήματά της. Έζησε στα χρόνια της επιστημονικής βιομηχανικής επανάστασης και ήρθε, άμεσα ή έμμεσα, σ' επαφή με τους γνωστούς της εποχής εκείνης Ευρωπαίους επιστήμονες και φιλοσόφους. Ζυμώθηκε με τη δημοκρατική, ορθολογική, επιστημονική σκέψη των προγόνων του. Ερέθισε συνειδήσεις, σημάδεψε τη σκέψη του ελληνισμού στην κρίσιμη φάση των επαναστατικών χρόνων, αγωνίστηκε για "την εις τον αληθινόν ανθρωπισμόν πρόοδον του ανθρωπίνου γένους" και πέθανε στη φυλακή επειδή τόλμησε να αντιταχθεί στη μισαλλοδοξία, στον σκοταδισμό και στον κλήρο.
Οι πρωτοπόροι πνευματικοί άνθρωποι της νέας αυτής περιόδου, της περιόδου της Νεοελληνικής Αναγέννησης είναι ριζοτόμοι, κοινωνικοί αναμορφωτές εύγλωττο παράδειγμα ο Θεόφιλος Καΐρης.